Nagroda w konkursie PAN dla dr Lidii Sworobowicz

Zgodnie z postanowieniem Prezydium Oddziału PAN w Gdańsku LAUREATKĄ IV edycji Konkursu o Nagrodę Oddziału PAN w Gdańsku dla młodych naukowców za najlepszą pracę twórczą opublikowaną w 2020 r. w zakresie nauk biologicznych i rolniczych została dr Lidia Sworobowicz z Katedry Genetyki i Biosystematyki. Nagroda została przyznana za publikację pt. Lasting through the ice age: The role of the proglacial refugia in the maintenance of genetic diversity, population growth, and high dispersal rate in a widespread freshwater crustacean, wydaną w prestiżowym czasopiśmie Freshwater Biology (https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/fwb.13487). Nagrodzona praca jest częścią rozprawy doktorskiej zatytułowanej Filogeografia ośliczki Asellus aquaticus (L.) (Crustacea: Isopoda) w Europie, przygotowanej pod opieką promotorską dr hab. Anny Wysockiej, prof. UG.

Dodatkowe informacje na temat wyników konkursu można znaleźć na stronie: http://gdansk.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=60&Itemid=258

Epoka lodowcowa – czas dla wytrwałych, czyli o tym, jak drobny skorupiak podbijał Europę

Ośliczka pospolita (Asellus aquaticus) to gatunek niewielkiego wodnego skorupiaka. Na pierwszy rzut oka niczym się nie wyróżnia: jest szaro-brązowa i bytuje przy dnie, odżywiając się martwą materią organiczną. Wydawać by się mogło, że nie ma w sobie zbyt wielkiego potencjału. Ale ośliczka jest wyjątkowo odporna – nie straszne jej zanieczyszczenia, niedobór tlenu, okresowe zamarznięcie czy chwilowy brak wody. Potrafi się dostosować – żyć w jaskiniach, w wodociągach lub w wodach słonawych. Dlatego obecnie możemy ją spotkać w niemal każdym zbiorniku wodnym Europy.

Nauce przysłużyła się jako obiekt w badaniach filogeograficznych – czyli określających rozmieszczenie linii genealogicznych w przestrzeni geograficznej. Dzięki analizie zmienności sekwencji DNA możliwa jest rekonstrukcja obecnych, a także historycznych procesów wpływających na bioróżnorodność organizmów. Możliwe jest prześledzenie tras migracji czy zmian demograficznych w populacjach – na przykład ich ekspansji lub drastycznego spadku liczebności (tzw. efektu „szyjki butelki”) prowadzących do zmian ewolucyjnych. „Ślady” zapisane w genach obecnie żyjących organizmów mogą być interpretowane w kontekście nawet zamierzchłych wydarzeń z dziejów Ziemi, takich jak np. rozpad kontynentów, powstawanie nowych lądów, wynoszenie łańcuchów górskich czy globalne zmiany klimatyczne. Jednym z takich kluczowych wydarzeń w historii był okres zlodowaceń plejstoceńskich (ok. 2,58 mln – 11,7 tys. lat temu), kiedy to Europę od północy pokrywał lądolód, klimat był mroźny i suchy, a znaczne połacie kontynentu przypominały współczesny step lub tundrę z wieczną zmarzliną. Uważa się, iż większość roślin i zwierząt klimatu umiarkowanego wycofała się wówczas na południe, na tereny o bardziej sprzyjającym klimacie. A jak w tych warunkach odnalazła się ośliczka? Wyniki badań zawarte w pracy dowodzą, iż wbrew powszechnym przypuszczeniom obszary położone w sąsiedztwie lądolodu nie były pozbawionymi życia lodowymi pustyniami. Wręcz przeciwnie, mogły być one bogate w różnorodne formy życia, przystosowane do chłodniejszych warunków środowiska. Również ośliczka przetrwała ostatnie maksimum glacjalne, najprawdopodobniej dzięki wodom z topniejącego lądolodu, które zasilały niezwykle rozległą sieć rzek i jezior proglacjalnych. Odegrała ona kluczową rolę w utrzymaniu wzrostu wielkości populacji ośliczki, jej wysokiej zmienności genetycznej oraz umożliwiła dalekodystansową dyspersję. Potwierdzeniem tej tezy są także znane z literatury, pozostawione w mule, skamieniałe odciski kroczących po dnie ośliczek odnajdywane w osadach jezior z okresu plejstocenu.

Zatem historia ewolucyjna ośliczki, wbrew sugerującej to nazwie gatunkowej „pospolita”, ujawniła nieoczekiwane wzory zmienności, a uzyskane wyniki mogą mieć istotny wpływ na wnioskowania dla innych taksonów słodkowodnych. Sama ośliczka, jako jeden z nielicznych wodnych skorupiaków, pretenduje do miana organizmu modelowego, który może być wykorzystywany w zarówno w badaniach ekologicznych, np. jako wskaźnik jakości wód, jak również genetyczno-populacyjnych i ewolucyjnych – do analizy przystosowań i mechanizmów dziedziczenia cech.