Drzewo rodowe człowieka

parter, skrzydło A

W 2020 roku, na Wydziale Biologii Uniwersytetu Gdańskiego zamontowana została kolejna ekspozycja zatytułowana „Drzewo rodowe człowieka” ukazującą kolejne etapy ewolucji naszego gatunku.

W wiszącej gablocie o wymiarach 3,8 x 1,6 m, zlokalizowanej na parterze w holu głównym WB, znajdują się repliki 9 czaszek homininów (Hominins) obejmujących gatunek Homo sapiens oraz jego wymarłych przodków umiejscowione na drzewie filogenetycznym (jednym z kilku wariantów). Wystawę czaszek wzbogacają fotografie, na których znajdują się rekonstrukcje przedstawionych gatunków wykonane przez amerykańskiego artystę Johna Gurche.

Konsultantem merytorycznym projektu była dr Aleksandra Wierucka z Instytutu Badań nad Kulturą Wydziału Filologicznego UG, zaś projekt artystyczny wykonała mgr Anna Król.

W prezentowanej gablocie na tle efektownego wizerunku rozłożystego drzewa przedstawiono osiem odlewów czaszek i odpowiadających im rekonstrukcji twarzy niektórych wymarłych przodków i krewnych człowieka. Ta artystyczna prezentacja naszego drzewa rodowodowego nieuchronnie niesie z sobą jednak pewne ograniczenia i uproszczenia, które wymagają bliższych wyjaśnień i skomentowania - pobierz komentarz merytoryczny autorstwa dr hab. Andrzeja Bormana prof. em. UG.

W gablocie znajdują się czaszki przedstawicieli trzech rodzajów - Australopithecus, Paranthropus i Homo. Takson Australopithecine obejmuje zarówno gatunki Australopithecus, jak i Paranthropus, ponieważ mają one pewne cechy wspólne. Australopithecus obejmuje kilkanaście gatunków, z których najstarszy jest Australopithecus anamensis żyjący 4,2-3,9 mln lat temu. Przedstawiciele tego gatunku chodzili na dwóch nogach, ale mieli jeszcze niewielki mózg.

Pokazane na wystawie Australopithecus afarensis i Australopithecus africanus są ważnymi gatunkami w ewolucji homininów - pierwszy z nich został odnaleziony m. in. w formie zachowanego całego szkieletu, nazwanego „Lucy”, co umożliwiło dokładną rekonstrukcję, a dzięki drugiemu określono specjalizacje dotyczące przeżuwania (zmiany w budowie szczęki i czaszki).

Rodzaj Paranthropus ma trzech przedstawicieli (Paranthropus boisei, Paranthropus robustus i Paranthropus walkeri) - często wspólnie określa się je jako australopiteki masywne ze względu na wyjątkowo duże szczęki i zęby trzonowe. Gatunki zaliczane do rodzaju Paranthropus należą do bocznej gałęzi naszego drzewa ewolucyjnego.

Trzecia grupa czaszek, należąca do Homo, ukazuje tylko niewielką część reprezentantów tego rodzaju. Archaiczne gatunki człowieka pochodzą z okresu od 300 tysięcy lat temu, natomiast człowiek współczesny - od 160 tysięcy lat temu. W zależności od tego, w jaki sposób naukowcy przypisują poszczególne szczątki do różnych gatunków, wymieniana jest różna ich liczba, z których wszystkie poza Homo sapiens są wymarłe (w tym Homo habilis, Homo ergaster, Homo erectus, Homo rudolfensis, Homo antecessor, Homo heidelbergensis, Homo neanderthalensis, Homo floresiensis).

Interesującym w tej grupie jest gatunek Homo heidelbergensis, będący najprawdopodobniej bezpośrednim przodkiem Homo sapiens - przedstawiciele tego gatunku żyli około 500 tysięcy lat temu, współpracowali w grupie, polowali na duże zwierzęta i tworzyli różnego typu narzędzia. Dwie populacje Homo heidelbergensis dały początek dwóm kolejnym gatunkom: europejska - Homo neanderthalensis, a afrykańska - Homo sapiens.

Współczesny gatunek człowieka wyewoluował w Afryce około 200 tysięcy lat temu i prawdopodobnie w dwóch falach migracji (około 100 tysięcy i 60 tysięcy lat temu) rozpoczął zasiedlanie dalszych terenów. Przez pewien czas nasz gatunek współistniał z innymi, m.in. z Homo erectus, Homo rhodesiensis czy Homo floresiensis, jednak głównie ze względu na szybki przyrost populacji naszego gatunku i zajmowanie coraz większych terenów inne gatunki wymarły, pozostawiając Homo sapiens jako jedynego przedstawiciela rodzaju Homo.

Gatunek ludzki należy do rodziny hominidów (Hominidae, człowiekowate, obejmujące człowieka, szympansy, goryle i orangutany wraz z ich wymarłymi przodkami), a w jej ramach do podrodziny homininów (Homininae) obejmującej rodzaj Homo (człowieka) oraz jego wymarłych przodków. Najbliższymi nam żyjącymi gatunkami są szympansy (Pan troglodytes i Pan paniscus) - linie ewolucyjne szympansa i człowieka rozdzieliły się około siedem milionów lat temu (gatunek Sahelanthropus tchadensis jest uznawany za przodka obu rodzajów, Pan i Homo). Współcześnie człowiek (Homo sapiens) jest jedynym reprezentantem rodzaju Homo.

Tym, co odróżnia rodzaj Homo od innych rodzajów z rodziny hominidów jest dwunożność (umożliwiona przez zmianę budowy szkieletu prowadzącą do wyprostowanej postawy - najwcześniejszy gatunek przejawiający tę cechę to Orronin tugenensis, żyjący około 6 mln lat temu), duży mózg (pomiędzy 1,8 mln a 700 tys. lat temu mózg rodzaju Homo podwoił swoją objętość; większy mózg umożliwił rozwój języka, struktur społecznych i technologii), zbliżone wymiary osobników żeńskich i męskich (w efekcie przedstawiciele podrodziny Homininae lepiej współpracowali ze sobą), wydłużony okres dzieciństwa (potomstwo Homo dorasta dłużej niż potomstwo jakiegokolwiek innego rodzaju) - pozwala to na rozwój mózgu.

Najwcześniejszym gatunkiem, u którego dostrzeżono wydłużony okres dorastania oraz umiejętność precyzyjnego chwytania dłonią (wynikiem zmian anatomii dłoni jest wyjątkowa kontrola pracy nadgarstka i dłoni) był Homo erectus, żyjący 1,9 mln lat temu. Pierwszym gatunkiem posiadającym precyzyjny chwyt był Australopithecus africanus żyjący 2,5 mln lat temu. Wszystkie te cechy wykształcały się przez miliony lat i odtworzenie dokładnej drogi ewolucyjnej jest niezwykle utrudnione - cała wiedza na ten temat pochodzi ze skamieniałych szczątków kostnych i dla gatunków późniejszych z pozostałości po miejscach życia lub pochówku. Istnieje zatem wiele luk, nawet w następowaniu po sobie poszczególnych gatunków, które być może uda się z czasem uzupełnić.