Paludarium

I piętro, skrzydło B

TEPUI – DOMY BOGÓW

Paludarium biotopowe TEPUI odzwierciedla warunki gór stołowych występujących w sercu wenezuelskich wiecznie zielonych lasów równikowych.

Tepui to góry stołowe (1000-3000 m n.p.m.) na Wyżynie Gujańskiej w Ameryce Południowej, przede wszystkim w Wenezueli, ale także w Zachodniej Gujanie i północnej Brazylii. Niedostępne szczyty spowite chmurami i mgłą określane są jako „wyspy w czasie”, „wyspy na niebie”, „wyspy nad lasem deszczowym” czy „zaginiony świat”. Największe skupisko tych gór znajduje się w wenezuelskich stanach Bolívar i Amazonas, a także Regionie 7 Cuyuni-Mazaruni w Gujanie, przede wszystkim w Parku Narodowym Canaima. Jest to szósty co do wielkości park narodowy na świecie (30 110km²), wpisanym przez UNESCO na listę światowego dziedzictwa. Poza szczytami tepui chroni on około 300 wodospadów, w tym Salto Angel najwyższy wodospad świata o wysokości ok. 979 m, zlokalizowany na północnym stoku Auyan Tepui.

Tepui są pozostałością płaskowyżu zbudowanego z warstw prekambryjskiego piaskowca, który z biegiem czasu ulegał erozji, pozostawiając szczyty wyrastające nawet na 1000 metrów ponad płaskie otoczenie, zajęte przez lasy równikowe lub sawannę. Niemal pionowe ściany tych gór są barierą bardzo trudną do pokonania dla większości zwierząt i nasion roślin, ale także dla człowieka, dlatego też wiele z tych szczytów to nadal dziewicze miejsca, których nie dotknęła ludzka stopa. Oddzielenie i izolacja poszczególnych tepui nastąpiła około 180 milionów lat temu, są to jedne z najstarszych formacji geologicznych w całej Ameryce Południowej, co czyni je ekologicznymi wyspami, na których występuje obecnie unikalna gama endemicznych gatunków roślin i zwierząt.

Mimo niewielkiej odległości od równika i bardzo intensywnego tropikalnego światła słonecznego, na szczytach gór panują niskie temperatury. W ciągu dnia temperatura mieści się w przedziale 16-23°C, a w nocy spada do 7-12°C, i jest praktycznie niezmienna w ciągu roku. Na najwyższych szczytach (Roraima, Kukenan i Neblina) temperatura w nocy może spadać do 2-3°C (nigdy jednak poniżej zera). Płaskie wierzchołki tepui są jednymi z najwilgotniejszych miejsc na Ziemi i otrzymują intensywne opady od 6000 nawet do 12 000 mm rocznie. Wysoka obfitość wody jest jednym z czynników ograniczających życie w tym środowisku, które zostało sklasyfikowane jako "deszczowa pustynia". Bezustanne deszcze intensywnie przepłukują górskie osady i wypłukują materię organiczną oraz składniki odżywcze w niższe partie. Duża część płaskich szczytów to nagie skały, dlatego występowanie roślin w tym jałowym i niegościnnym krajobrazie ogranicza się zazwyczaj do niewielkich wąwozów i szczelin w skałach, gdzie gromadzi się trochę kwaśnego (pH 3-5), torfowego lub piaszczystego podłoża, które umożliwia zakorzenienie się roślin.

W tak specyficznych i ubogich w składniki odżywcze siedliskach występuje mała różnorodność roślin, natomiast spory jest udział roślin mięsożernych, a także storczyków i bromelii. Roślinność na tepui wykazuje bardzo wysoki endemizm (33%). Najbardziej wyjątkowymi i charakterystycznymi roślinami dla szczytów tepui są heliamfory. Rodzaj Heliamphota z rodziny kapturnicowatych (Sarraceniaceae) obejmuje 23 gatunki i jeszcze kilka nie do końca zdiagnozowanych. Są to rośliny mięsożerne których liście uległy przekształceniu w pionowe, rurkowate dzbanki o wysokości nawet do 50 cm. Liście są zielone, u niektórych gatunków z czerwonymi żyłkami, a u innych całe czerwone. Dzbanki nie posiadają wieczka, są więc w znacznej części wypełnione wodą deszczową, a jej nadmiar jest odprowadzany przez specjalną szczelinę. Na szczycie każdego dzbanka znajduje się specyficzny dla danego gatunku wyrostek wydzielający nektar, który służy do wabienia owadów. Ofiary wabione są także słodkim zapachem i ubarwieniem. Zwabiony owad ześlizguje się do wnętrza dzbanka, gdzie tonie w zgromadzonej wodzie. Trawieniem złapanych ofiar zajmują się bakterie symbiotyczne żyjące w wodzie, gdyż heliamfory nie wytwarzają własnych enzymów trawiennych (stwierdzono je tylko u jednego gatunku H. tatei). Heliamfory najczęściej rosną na otwartych terenach pozbawionych wysokiej roślinności, na podłożach organicznych, ale czasami także w takich, które składają się głównie z piasku i gruboziarnistego żwiru. Niektóre gatunki jak H. exappendiculata i H. uncinata najczęściej rosną na skalnych zboczach, korzeniąc się w niewielkich szczelinach.

Ze względu na niewielką dostępność siedlisk możliwych do wykorzystania, rośliny zamiast konkurować ze sobą współwystępują, tworząc bardzo zwarte zbiorowiska, w których chronią się wzajemnie przed trudami klimatu. Poza heliamforami takie zbiorowiska budują między innymi gatunki z rodzajów Drosera, Utricularia, Clusiaceae, Navia, Brocchinia, Stegolepis, Chimantaea oraz niskie, niemal karłowate krzewy z rodzaju Bonnetia. O silnych zależnościach między roślinami może świadczy wspólne występowanie dwóch roślin - pływacza Utricularia humboldtii, który zwykle rośnie w wodzie zgromadzonej w rozecie liści bromelii Brocchinia tatei.

Ze względu na niedostępność gór większość szczytów ma naturalny charakter. Jednak na niektórych, zwłaszcza dostępnych pieszo (jak Roraima), środowisko i roślinność zostały znacznie przekształcone przez odwiedzających turystów. Istotne zmiany antropogeniczne dotyczą przede wszystkim najbliższego otoczenia gór i wynikają z wypalania roślinności i wydobywania złota oraz diamenów.

Hodowla roślin występujących na tepui jest możliwa w warunkach domowych tylko po zapewnieniu im odpowiednich warunków. Szczególnie istotne jest utrzymanie wysokiej wilgotności podłoża i powietrza. Warunki takie uzyskujemy w paludariach, czyli zamkniętych zbiornikach szklanych, ze strefą lądową czy bagienną i zbiornikami wodnymi, np. wodospadem, systemem zraszania i/lub zamgławiania. Odtworzenie specyficznych warunków dla tepui wymaga także zapewnienia roślinom odpowiedniego oświetlenia (długi i słoneczny, co najmniej 14 godzinny dzień) oraz nocnych spadków temperatury stosując np. klimatyzator.

Budowę paludarium dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku w ramach realizacji zadania „Wybrane grupy roślin jako promotorzy idei zachowania i ochrony różnorodności gatunkowej oraz siedliskowej” .  

Koszt kwalifikowany zadania wyniósł 62 500,00 PLN, z czego 50 000,00 PLN stanowiła dotacja WFOŚ.

Obsada paludarium

Gatunki z rodzaju Heliamphora

H. arenicola (Tramen Tepui)

H. ceracea (Cerro Neblina, Brazil, Venezuela)

H. chimantensis (Chimanta Tepui, Venezuela)

H. ciliata

H. collina (Foothills Testigos)

H. elongata (Ilu Tepui)

H. exappendiculata (Amuri Tepui, Venezuela)

H. exappendiculata (Apacapa Tepui, Venezuela)

H. exappendiculata (Aprada Tepui)

H. exappendiculata (Chimanta Tepui)

H. folliculata (Aparaman Tepui, Venezuela)

H. glabra (S. Do Sol, Guyana)

H. heterodoxa (Gran Sabana)

H. hispida (Cerro Neblina, Venezuela)

H. huberi (Akopan Tepui, Venezuela)

H. huberi (Amuri Tepui, Venezuela)

H. ionasii Heavily Red Striped

H. macdonaldae (Cerro Duida, Venezuela)

H. minor Big Orange

H. minor (Auyan Tepui, Venezuela)

H. neblinae (Avispa, Venezuela)

H. neblinae (Cerro Neblina, Brazil, Venezuela)

H. nutans (Kukenam Tepui)

H. nutans

H. parva (Cerro Neblina, Brazil, Venezuela)

H. pulchella (Amuri Tepui, Venezuela)

H. pulchella (Apacapa Tepui, Venezuela)

H. purpurascens (Ptari Tepui, Venezuela)

H. sarracenioides (Ptari Tepui, Venezuela)

H. tatei (Cerro Duida, Venezuela)

H. uncinata (Amuri Tepui, Venezuela)

Taksony nie do końca zdiagnozowane

H. spec. Akopan

H. spec. Angasima

H. spec. Yuruani B

Pozostałe gatunki:

Brocchinia reducta

Brocchinia hechtioides

Catopsis berteroniana

Navia sp. (Chimanta Tepui)

Drosera hirticalyx (Cerro Marahuaca, Venezuela)

Drosera kaieteurensis (Chimanta Tepui)

Drosera roraimae (Gran Sabana)

Drosera roraimae (Serra do Araca)

Drosera felix

Drosera grantsaui

Utricularia humboldtii (Cerro Neblina)

Utricularia humboldtii x quelchii

Utricularia pubescens

Utricularia quelchii (Auyan Tepui)

Utricularia longifolia

Utricularia gibba (Tres Lagoas, Quebrangulo, Brazil)

Peperomia reptans (Akopan Tepui)

Bonnetia sp. (Apacara Tepui, Venezuela)

Tekst o Tepui przygotował dr hab. Krzysztof Banaś